Kazik i Jan znają się z zakładu, w którym pracują od początku lat 70-tych. Od tamtego czasu jeżdżą razem na ryby. Jan pochodzi ze Lwowa, Kazik urodził się już tutaj. Na telefonach komórkowych pokazują nam zdjęcia swoich największych sumów i szczupaków. Mimo, że wędkują razem ponad 40 lat, zrobiłam im pierwsze wspólne zdjęcie z wyjazdu nad jezioro. W zamian usmażyli nam wielką porcję świeżo złowionych płoci i dali numery telefonów na wypadek gdybyśmy potrzebowały pomocy w trasie.
„Za te zdjęcie to, proszę, macie kartofli. To dobra odmiana, niemiecka, nazywa się rozalinda. Najlepsze są do smażenia. Pojecie sobie”.
– Ależ to zbyt dużo w zamian za zdjęcia!
– A gdzie tam za dużo! Szmaty po złotówkę kupuję, drę na pasy, a potem to przy oglądaniu telewizji supłam, samo się robi, cztery wieczory i gotowe. Tu sobie na podłodze w samochodzie położy i będzie miała już całkiem jak w domu.
„Taka była moda, że się młodzi wymieniali zdjęciami. To są sąsiadki, koledzy z klasy. Niektórzy się we mnie kochali. Sąsiad miał aparat i robił sam zdjęcia. Za pieniądz, ale tak amatorsko, jakoś tam w domu je robił. Po takie legitymacyjne jeździło się do miasteczka. A on zatrzymywał nas czasami na drodze, robił i się u niego je odbierało. Potem były ruskie Smieny, to się robiło już samemu.
O, tu z gitarą – miałam gitarę, ale nikt nie umiał na niej grać”.
Pomogłam Andrzejowi odpalić ciągnik w środku lasu. Jest pilarzem. Jego rodzice zostali tu przesiedleni podczas akcji „Wisła” w 1947 roku. Andrzej zna wszystkich w okolicy, dużo czyta, dużo wie i ma swoje zdanie. „Co chcecie wiedzieć? Ciągnik odpalił, to ja wam wszystko opowiem”. I opowiedział.
O tanzbudzie, która stała nad jeziorem i przez 300 lat prowadziła ją jedna rodzina. O tym, że Niemcy potrafili gospodarzyć, ale mieli też czas na zabawę i dbanie o to, co wspólne – aleje drzewne sadzili, bagna meliorowali. O fundamentach i cmentarzach w lesie. O masowych grobach znajdowanych przez przypadek podczas stawiania słupów telefonicznych. O kwitnących na wiosnę w środku lasu bzach i o słodkich, jesiennych jabłkach (próbował je szczepić na swoich jabłoniach, ale się nie dały). O Niemcach, którzy przyjeżdżali wykopywać skarby zakopane między dębami, pod kamieniami, pięć kroków od progu domu. O tych nielicznych mieszkańcach, którzy wrócili po wojnie. O tym, że na jego rozum to wszystko jedno, czy ktoś Polak, Ukrainiec, czy Niemiec – ma być dobrym człowiekiem, i tyle.
„Dla piękności go tu postawię, tak to umyśliłam. Może być?” – pozowali na ganku domu.
Irena i Jan. Byli małżeństwem od 40 lat, nigdy nie mieli dzieci. Mieszkali w małym dworku, który przed wojną należał do majora Wojska Polskiego. Zdjęcie zamierzali wysłać siostrze i bratowej. Podarowali nam domowy twaróg, słoik świeżo usmażonych malin i butelkę mleka. Nocowaliśmy na ich łące, tuż nad jeziorem.
„My wszystkie jesteśmy zza Buga. Wszystkie stamtąd jako dzieci uciekałyśmy przed rzezią, z rodzicami albo jak kto mógł. I teraz mamy tutaj zespół i śpiewamy, po chachłacku. Umówimy się jutro i wam zaśpiewamy. Za te zdjęcia i za to, żeście nas odwiedziły”.
„Jakie to szczęście, że pani przyjechała, bo nam się ta najmłodsza urodziła prawie dwa lata temu i żadnego zdjęcia nie mamy. Ani ona nie ma, ani my wspólnego, wszyscy razem. To niech pani tu zupę zajada, a ja szybko dzieci przebiorę”.
„Mamy największy ogród warzywny we wsi. I dobrze, bo jak jest duży i jak się dba, to można się dzielić. A jak się podzielę, to na następny rok znowu mi Pan Bóg w ogrodzie urodzi. Bo im więcej się rozda, tym więcej potem wróci”.
Pani Olga poprawiła makijaż i usiadła do zdjęcia na werandzie swojego małego, starego domu, który odziedziczyła po babci. Babcia handlowała wódką i była nielubiana przez kobiety ze wsi. Olga, po studiach, też handlowała – masłem, kapciami, kasetami VHS z filmami Disneya, dżinsem, elektroniką, To było na początku lat 90., pod granicą z Niemcami. Wcześniej była kierowcą karetki pogotowia i jeździła taksówką. Zawsze było ciężko i wszystkiego za mało. Ma dwoje dorosłych dzieci, jedno straciła. Odeszła od męża, przeprowadziła się na wieś, teraz handluje kosmetykami.
Dała nam przepis na placki z cukinii i podarowała przetwory. „No, ładnie wyszło, fajnie. Dzieciom powysyłam. I na Naszą Klasę sobie wrzucę”.
Pan Jan ma 94 lata i całe życie spędził w tym domu. Podjął nas zupą z fasoli i wódeczką – „dla małych pijaków, mała wódeczka”, powiedział.
Pokazał nam zdjęcia ze starego albumu. Powódź w 1975 roku – żona na nadmuchanej dętce płynie przez podwórko. Kto robił to zdjęcie ani skąd był aparat – nie pamiętał. Pamiętał za to opowieści swojego ojca o wojnie 1920 roku oraz że żona uszyła sobie sukienkę z niemieckiego spadochronu.
Rodzice jej męża pracowali w pałacu. Ojciec był wagowym, a matka kucharką. Opowiadali, że jak pan miał imieniny, to wsiadał na konia, jechał do wsi i rozdawał dzieciom grosze i cukierki.
Dostałam jajka, ale nie za zdjęcie, bo go nie chciała – „Jest tych zdjęć dosyć, wszystko kiedyś do pieca pójdzie”.
Młoda gospodyni zagoniła wszystkie swoje dzieci do zdjęcia, wydrukowałam je w samochodzie. W całej okolicy nie było prądu – „Co ja pani mogę dać? Nawet wody teraz nie ma, bo pompa nie działa. Ale niech sobie pani zaparkuje tutaj na noc, pod płotem”.
Siedziałyśmy potem razem na ławce z widokiem na pola. Stary maluch był budą dla psa odstraszającego dziki od kartofli. Pies miał legowisko pod podwoziem, ktoś codziennie dowoził mu jedzenie. „A jak inaczej? Jak dziki przyjdą, to jedna nic i kartofli na całą zimę nie ma”.
Zatrzymałam się, bo na podwórku zobaczyłam źrebaka. Gospodarz poszedł do domu przygotować się do zdjęcia – słomkowy kapelusz, biała koszula, ale buty gumowe, robocze. Pozował z końmi na środku obejścia – „To najładniejsze, co mam, duma moja”.
W zamian mogłam nazrywać sobie pomidorów w szklarni.
Zrobiłam portret kobiecie, która obchodziła 90. urodziny. Zastałam ją przy obieraniu jabłek. Przebrała się, zmieniła chustkę na głowie. Nie wszystko rozumiała, gdy mówiłam, ja nie rozumiałam prawie nic – ze „swojego” na polski tłumaczył jej wnuk z Białegostoku, który przyjechał zająć się babcią podczas wakacji. Podarował mi jajka. Przypomniało mi się jak inna starsza kobieta powiedziała, że gdy się zjada okruszyny z chleba, to ma się piękne dzieci.
Przed jego domem rosły stare grusze. Miał 102 lata, był mężczyzną przystojnym i szarmanckim, muzykiem samoukiem, obdarzonym pięknym, basowym głosem. Po wsi jeździł skuterem. Zrobiłyśmy mu zdjęcie z sąsiadem, z którym znał się od dziecka, ale dotąd nie mieli wspólnej fotografii. Potem były portrety w domu, z instrumentami. Jako członek zespołu ludowego, który jeździł z występami po całym kraju, miał doświadczenie w pozowaniu. Ubolewał, że akurat nie ma wina, aby nas odpowiednio podjąć. Wziął nasze numery telefonów, dał swój numer komórkowy i puściwszy oko powiedział, że odezwie się, kiedy będzie w Warszawie.
Gdy wróciłyśmy do auta, na klamce znalazłyśmy siatkę gruszek.
Zapadał zmrok i grupa mężczyzn z rowerami i pustymi bańkami stała pod skupem mleka. Palili papierosy i rozmawiali, pytali o nasze auto. Dostałyśmy pół litra ciepłego mleka od gospodarza, który kierował skupem. Zza płotu wyjrzała jego żona, podała zerwała dla nas ogórki i poszła na łąkę, „bo jałówki po ciemku nie znajdę”.
Zaprosili nas na noc do gospodarstwa po zmarłej mamie. „Jutro jest odpust na cmentarzu, batiuszka będzie święcił groby i owoce. Ładnie będzie. Przyjedzie do nas rodzina z Hajnówki, to zrobicie dla nas zdjęcie. Pewnie słychać, że rzadko po polsku mówię? My tu między sobą to po swojemu”.
Obiad był świąteczny – z białym obrusem, rodziną usadzoną wokół stołu, z mielonymi, swojskimi kiełbaskami i wódką.
Na zdjęciu przed domem pozowała cała, czteropokoleniowa rodzina.
„Ohoho! Gdzie ty tu zajechałaś! Tu do diabła i do fotografa daleko” – mówi mężczyzna z siwym wąsem. Opowiadam, że jadę wzdłuż granicy, że zdjęcia są za darmo, a on na mnie patrzy i mówi: „Mnie nic nie musisz tłumaczyć. Tego, czego tu szukasz, za pieniądze byś nie znalazła. I dobrze, że tak jeździsz”.
W młodości miał własną ciemnię, był kinooperatorem – „Krzyżaków” widział 500 razy, bo jeździł po wioskach z obwoźnym kinem. Rozwieszali płachtę na domu i wszyscy schodzili się na oglądanie, cała wieś. Kiedyś w ogóle było weselej – w żniwa chłop za chłopem szedł z kosą, kobiety w białych bluzkach i białych chustach. Wszyscy śpiewali, a wieczorem jeszcze mieli siłę iść na zabawę.
Zdjęcie zrobiłam przed domem. Na drogę dostałam bigos i ogórki.
Gospodyni podwiązywała połamane begonie. Usiadłyśmy z nią przed domem na ławce i siedziałyśmy aż do wieczora, słuchając opowieści o polskich Tatarach, o dzieciach w Hiszpanii i tegorocznych żniwach. Wjechałyśmy na podwórko, lawirując pośród kur, i zaparkowałyśmy za stodołą.
Rano zrobiłam jajecznicę z podarowanych nam jajek. Rozwiesiłyśmy gospodyni pranie i poczekałyśmy, aż przygotuje się do zdjęcia: dobrała bluzkę do spódnicy, umyła i wysuszyła włosy, założyła pantofle.
Zdjęcia zrobiłyśmy w ogrodzie, wśród kwiatów i na ławce przed domem.
Poznaję kamieniarza – całe życie robił płyty nagrobne dla okolicznych mieszkańców – wszelkich religii i wyznań. Sobie i żonie pomnik już zrobił.
Zrobiłam im zdjęcie przed domem, wśród kwiatów; wydrukowałam w kuchni. „Ja to brzydka jestem, stara już, ale kwiaty mam ładne”.
Dostałam ogórki i pomidory.